ماهیان گرمابی

به نام خداوند جان وخرد ماهی و محصولات شیلات صنعت جهانی غذای دریایی در سال 2014 قیمت‌های بالای خود را برای بسیاری از گونه‌های مهم حفظ کرده بود. ادامه یک روند عمده در رشد تولید و مصرف هم از دیگر ویژگی‌های این صنعت در سال 2014 بود. آمار نشان می‌دهد گرایش جهانی در سال 2014 به سمت مصرف ماهی‌های پرورشی بیشتر و ماهی‌های دریایی کمتر بوده است. این روند در سال 2015 هم ادامه یافت و برای اولین بار، مصرف ماهی‌های پرورشی از ماهی‌های دریایی بیشتر شد. براساس برآوردها، تولید کلی ماهی در سال 2014 تنها یک درصد رشد داشته و به 3/ 164 میلیون تن رسیده است. این میزان افزایش ناشی از افزایش تولید 5 درصدی کشت آبی و رسیدن آن به 3/ 74 میلیون تن بوده که البته با کاهش 2 درصدی در ماهی‌های دریایی تعدیل شده است. در این سال تولید ماهی‌های دریایی به 90 میلیون تن رسید. با این حال انتظار می‌رود در سال جدید تولید ماهی‌های دریایی به دلیل پدیده آب‌وهوایی ال نینو احیا شود و به 6/ 90 میلیون تن برسد. تولید ماهی‌های پرورشی هم انتظار می‌رود با 5 درصد رشد به 78 میلیون تن برسد. در مجموع تولید جهانی کل مورد انتظار 6/ 168 میلیون تن است که 6/ 2 درصد از سال پیش بیشتر است. افزایش شدید تقاضا در آسیای شرقی به همراه افزایش قیمت محصولات دریایی سبب می‌شود انتظار داشته باشیم ارزش صادرات جهانی ماهی با 4/ 5 درصد رشد به 9/ 143 میلیارد دلار برسد.چشم‌انداز کلی هم برای تجارت غذاهای دریایی در سال 2015 مثبت است؛ هر چند پیش‌بینی می‌شود قیمت برخی از گونه‌ها تا حدی تعدیل شود. به‌عنوان مثال، افزایش تولید میگو منجر به فشار کاهشی بر قیمت آن می‌شود. قیمت سالمون هم انتظار می‌رود به دلیل حفظ روند افزایشی تولید نروژ کاهش پیدا کند. استان اصفهان و استعداد آبزي پروري استان اصفهان با استعدادها و قابليت‌هاي بالقوه و بالفعل طبيعي، صنعتي و كشاورزي و منابع انساني تجهيز شده يكي از استان‌هاي مهم كشور است و به دليل قرار گرفتن در مركز ايران از موقعيت جغرافيايي مناسبي برخوردار است. استان اصفهان با وسعت حدود 106987 كيلومتر مربع حدود 5/6 درصد از مساحت كل كشور را در برگرفته از نظر جمعيت طبق سرشماري عمومي نفوس و مسكن در سال 75 و بعد بالغ به چهار ميليون نفر مي‌باشد. در مجموع 6/6% كل جمعيت ايران در اصفهان زندگي مي‌كنند كه از نظر جمعيت جايگاه چهارم در كشور را دارا مي‌باشد. اين استان از شمال به استان مركزي و قم و استان سمنان و از شرق به استان‌هاي خراسان و يزد و از جنوب به استان‌هاي فارس و كهكيلويه و بويراحمد و از غرب به استان‌هاي چهارمحال بختياري و لرستان محدود مي‌كرد و در ميان كوه‌هاي مركزي ايران دامنه‌هاي شرق زاگرس واقع شده و به لحاظ در اختيار داشتن مناطق كوهستاني متعدد و رودخانه‌ها (رودخانه زاينده‌رود و غيره) و دشت كوير، داراي آب و هواي كم و بيش متنوع و معتدل و داراي چهار فصل منظم بوده و توليد انواع محصولات كشاورزي را به دنبال داشته است و به دليل همين ويژگي‌هاي جغرافيايي و اقليمي توانايي‌هاي وسيعي جهت امر آبزي پروري را دارا مي‌باشد. استان اصفهان در حال حاضر داراي 22 شهرستان، 81 شهر، 43 بخش و 121 دهستان مي‌باشد. و استان علاوه بر دارا بودن 4029 چشمه دائمي و 860 چشمه فصلي و 4856 رشته قنات داير و در جريان و همچنين 1015 رشته قنات باير و داراي 27559 حلقه چاه مي‌باشد. به طوري كه شهرستان فريدن، فريدون‌شهر، چادگان، خوانسار، گلپايگان، نطنز، سميرم و شهرضا و ... با وجود منابع آبي خرد و كلان امكانات وسيع و مطلوبي جهت پرورش عمده ماهيان سرد‌آبي و به صورت محدود در بعضي از آنها توليد ماهيان گرمابي و همچنين ساير شهرستان‌ها و مناطق گرمسير شامل منطقه شرق اصفهان (كوهپايه، زيار، وزنه و ...) و شهرستان‌هاي مباركه، نائين، اردستان، برخوار و ميمه، لنجان، كاشان، نجف‌آباد و ... با وجود منابع آبي خرد فراوان توسعه آبزي پروري در آب‌هاي شيرين و لب‌شور به صورت عمده توليد ماهيان گرمابي و به صورت محدود توليد ماهيان سرد آبي را فراهم آورده و همچنين وجود رودخانه مهم زاينده‌رود به عنوان بهترين جريان سطحي و بزرگ‌ترين رودخانه مركز ايران كه از جهت غرب به طرف شرق اصفهان جريان دارد و وجود بندها و سدهاي متعدد و آبگيرها و درياچه‌هاي طبيعي و نيمه‌طبيعي و ساير رودخانه‌هاي جاري و وجود چشمه‌هاي با دبي آب بالاي 500 ليتر در ثانيه از استعدادهاي توسعه آبزي‌پروري مي‌باشند. كه زير بخش شيلات به عنوان يكي از بخش‌هاي مهم اقتصادي كشور با استفاده از ذخاير دريايي و منابع طبيعي آب‌هاي داخلي با بكارگيري ابزار فن‌آوري و نيروي انساني لازم، اهداف توسعه آبزي پروري و هدف آبزي مصرفي در كشور را به عهده دارد. و شيلات استان اصفهان نيز در اين راستا با دو دهه تلاش روز افزون از سال 74 تاكنون توانسته است به رشد قابل ملاحظه‌اي از نظر كيفي و كمي آبزي پروري و فرهنگ‌سازي مصرف آبزيان در استان برسد، به طوري‌ كه ترويج روش‌هاي مختلف پرورش ماهي اعم از مزارع بزرگ و استخر‌هاي دو منظوره به توليدي بيش از 5000 تن انواع ماهي در سال 93 برسد و با بررسي‌هاي به عمل آمده مصرف سرانه در استان اصفهان از 3 كيلوگرم در سال 74 به حدود 8 كيلوگرم در سال 93 افزايش داشته است. • شرایط بیولوژیکی ماهیان : • 1.سریع الرشد باشد. • 2.متناسب باذائقه مردم بوده وبازارپسندباشد. • 3.ازغذای دستی ارزان قیمت ودردسترس تغذیه کند. • 4.نسبت به تغییرات محیطی آب مقاوم باشد.(خونسردبودن-ذخیره ی انرژی لازم-تحمل گرسنگی-شناوربودن درغذای خود درآب-وزن مخصوصی معادل وزن مخصوص آب) • 5.درمقابل تورکشی دستکاری وبیماریهامقاومت لازم را داشته باشد. • 6.شرایط پرورشی بصورت متراکم وفوق متراکم راتحمل نماید. • 7.امکان تکثیرانبوه آن فراهم باشد. روش‌هاي مختلف پرورش ماهي از نظر تركيب گونه و تراكم كشت: از نظر تركيب گونه به روش‌هاي زير پرورش داده مي‌شوند: 1- پرورش تك‌گونه يا منو كالچر (Monoculcure) مانند ماهي قزل‌آلا 2- پرورش دوگونه‌اي يا بي كالچر (Biculture) مانند پرورش دو گونه كپور معمولي و آمور با هم در استخر‌هاي ذخيره آب كشاورزي (به دليل عدم ماندگاري آب و استفاده از غذاي دستي) 3- پرورش چند گونه يا پلي كالچر (Polyculture) مانند پرورش توأم كپور ماهيان چيني در مزارع گرمايي پرورشي از نظر تراكم كشت عبارتند از: 1- گسترده و غير متراكم (Extensive) مثل پرورش در منابع آبي كه با تكيه بر توليدات طبيعي بوده و غذاي دستي براي ماهيان داده نمي‌شود. 2- نيمه متراكم (Semi-Intensive) 3- متراكم (Intensive) در ايران در حال توسعه است (با استفاده از غذاي دستي و غذاي طبيعي پرورش صورت مي‌گيرد) 4- فوق تراكم (Superintensive) (پرورش ماهي قزل‌آلا و آزاد در قفس‌ها و استخرهاي بتوني) • مزايا و معايب آب چاهها و قنوات و چشمه ها : قناتها يكي از منابع تامين آب در استانها است كه آب سالم و پاكيزه دارند ، زيرا در طول مسير ، بوسيله چاههاي حفر شده با هوا در ارتباط است و از اكسيژن محلول بيشتري نسبت به چشمه ها برخوردارند و ميزان املاح در آنها نيز كم است و به واسطه ارتباط هوا ، از وجود گازهاي مضري چون SH2 و CO2 نيز عادي است . عمده ترين مشكل قناتها اين است كه مسير آنها هرچند سال يك بار نياز به لايروبي و اصلاح دارد. به طور كلي مزايا و معايب منابع آبي ، در جداول 1 تا 5 آورده شده است. جدول شماره (1): مزايا و معايب استفاده از آب چشمه مزايا معايب  داشتن آب سرد و خنك  نداشتن آلودگيهاي انگلي و پارازيتها  نبود ماهيهاي هرز  درجه حرارت تقريباَ ثابت  نياز نداشتن به پمپاژ جدول شماره  امكان وجود گازهاي مضر در آب  امكان كمبود اكسيژن محلول  امكان تغيير در ميزان آب دهي در طول سال  (تعدد مالکین؟ومشکل اصلی جهت پرورش ماهی)  (2): مزايا و معايب استاده از آب قنات مزايا معايب  مناسب بودن اكسيژن محلول آب و وجود نداشتن گازهاي سمي  نيازنبودن به پمپاژ  نياز به لايروبي  احتمال وجود آلودگيهاي انگلي و پارازيتي ناشي از ماههاي هرز  امكان تغيير در ميزان آبدهي در طول سال جدول شماره(3): مزايا و معايب استفاده از رودخانه مزايا معايب - اكسيژن اشباع - نبود املاح محلول آهن - نبود گازهاي سمي محلول - نياز نداشتن به پمپاژ - نوسانات زياد آب دهي - نوسانات زياد درجه حرارت - وجود سيلابهاي فصلي و گل آلودگي - احتمال وجود آلودگي ناشي از فاضلاب - احتمال وجود بيماريهاي انگلي و بيماريزا در اثر وجود ماهيهاي هرز جدول شماره (4): مزايا و معايب استفاده از چاههاي كشاورزي غيرآرتزين مزايا مايب -نوسانات كم درجه حرارت -نوسانات كم آب دهي - نداشتن آلودگي انگلي و عوامل بيماريزا - احتمال وجود گازهاي محلول و مضر - اكسيژن محلول كم - هزينه مربوط به پمپاژ - مدت زمان محدود فعاليت چاهها در طول سال تولید ماهیان گرمابی : ماهیان گرمابی به آن دسته از ماهیان پرورشی اطلاق می شوند که در دمای آب بالاتر از بیست درجه سانتیگراد رشد و فعالیت دارند وبهترین دما برای رشد آنها 27-23 درجه سانتیگراد می باشد. این ماهیان در مزارع و استخر های خاکی رشد و پرورش می یابند و میزان تولید در آنها در هر هکتاردر شرایط معمول 4-3 تن می باشد. عمده ترین گونه های ماهیان پرورشی گرمابی ایران عبارتند از: 1-کپور معمولی (Comom carp) 2-کپور علفخوار=آمور (Grass crap) 3-کپور نقره ای = فیتوفاگ (Silver crap) 4-کپـــور ســــر گــــنده (Big head) مراحل مختلف جهت پروش ماهيان گرم آبي : 1. انتخاب محل مناسب پرورش ماهي 1. دسترسي به منبع آبي (كانال ، رودخانه ، چاه ، چشمه ، قنوات ) 2. دسترسي به خاك و زمين 3. شكل و توپوگرافي زمين 2. انواع استخر خاكي ، سيماني (دراز مستطيلي Race Way و گرد ) 3. احداث استخرها 1. نقشه برداري 2. خاكبرداري و جمع آوري خاك نباتي 3. ديواره سازي و كوبيدگي 4. ساخت دريچه هاي ورودي و خروجي 5. كانالهاي آبرساني و تخليه آب 6. تنظيم شيب داخلي استخرها (5/0 تا 1%) 4. آماده سازي استخرها: 1. تخليه كامل استخر 2. آهك پاشي در هنگام رطوبت (ضدعفوني، تنظيم PH ، بهبود كيفيت خاك ) 3. خشك كردن كف استخر 4. مرمت ديواره هاي آسيب ديده و كنترل دريچه ها و صافي ها 5. شخم زدن يا ديسك زدن 6. كوددهي (انواع كودهاي حيواني و شيميايي ) 7. آبگيري استخرها 5. حمل و نقل بچه ماهي: حمل و نقل ( يكي از مراحل حساس در پرورش ماهي ) ، - كيسه هاي پلاستيكي ، - تانكرها ، - مخزن هاي پلي اتيلن 5. ماهيدار كردن : - به صورت دوگونه يا چند گونه اي ، - استخرهاي بچه ماهي (مراكز تكثير و حد واسط ) - استخرهاي پرواري - تراكم رهاسازي (به بازده طبيعي استخروحاصلخيزي خاك ، مقداروكيفيت كودهاي حيواني و شيميايي، مقدار غذاي دستي موجود) چگونگي تكثير: مركز تكثير (مولدين) ç تكثير مصنوعي (لقاح)ç توليد لارو و پرورش لارو 4-3 روز (4-3 روز (جذب كيسه زرده) ç استخر نوزادگاهي (شناي فعال) از 1/0 تا 5/0 هكتاري 1-5/1 مترآب آماده سازی استخر ها çتراكم توليد لارو ( بازماندگي 50-70 درصد ) :  200 الي 300 هزار قطعه ( يگ گرمي 6الي 8 هفته )  150هزار قطعه ( 3-2 گرمي –يكماه)  75 هزار قطعه ( 4-5 گرمي – 8 الي 12 هفته )  30 الي 40 قطعه ( 10-15 گرمي – 12 الي 15 هفته )  تعريف بچه ماهي : به مرحله اي از زندگي ماهي اطلاع مي شود كه مرحله لاروي را پشت سر گذاشته و اندامهاي خارجي آن نظير باله هاي شنا ،خط جانبي ، فلس ها و غيره در آن تكميل شده باشد و ماهي قادر باشد با عمل شنا و حركات سريع غذاي موردنياز خود را تهيه كند  6. تغذيه و روشهاي غذادهي :  1. تغذيه طبيعي ( در مراحل لاروي از فيتوپلانكتونها وزئو پلانكتون ها تغيه مي كنند )  تعريف پلانكتون : به موجودات ريز شناور در آب گفته مي شود ، به شناور هاي گياهي فيتو وجانوري زئو گفته ميشود .  2. تغذيه دستي (كپور همه چيز خوار است وآمور يا كپور علف خوار از يونجه وشبدر بصورت دستي تغذيه مي شوند ودوگونه ديگر ماهيان گرم آبي تغذيع دستي ندارند ) . 7. مديريت بهره برداري از استخر و بازاريابي : 1) صيد بچه ماهيان 2) صيد ماهيان پرواري انواع روشهاي صيد و بهره برداري : تورپره(sein) ، تورپرتابي(یاسالیک) (Cast net) ،قلاب ماهیگیری((hooks ، ساچوك ( Dipnet) 8. بازاريابي و روشهاي انتقال به بازار مصرف: صيد و برداشت سريع ماهي از استخر در دماي پائين شستشو با آب سرد در حوضچه صيد يا مخزن حمل با مخازن سردخانه حمل با جعبه هاي مخصوص حمل و نقل به همراه پودر يخ (لايه به لايه) 9. هزينه ها • ثابت - سرمايه اي و ساختماني - استخرها (خاکبرداری وتسطیح وساخت خروجی وحوضچه صید)و انبار - ادوات و تجهيزات(انواع پمپ وهوادهو...) جاري - هزينه هاي پرسنلي ، - غذا(علوفه و...) -بيمه -حمل و نقل -بچه ماهي-آب و برق و تلفن - تعمیرات - انواع کود--داروو-صیدوبهره برداری تهيه وتدوين : محمد رضا عباسي (مديريت شيلات استان اصفهان، كارشناس ارشد شيلات ) ارديبهشت 94